अक्का महादेवी

अक्का महादेवी! बाराव्या शतकातील एक अत्युच्च भक्तीच्या मार्गाचा प्रसार करणारी, आगळी वेगळी स्त्रीमुक्तिवादी संत! कन्नड संत साहित्यात तिने आपल्या भक्ती वचनांची जी अनमोल भर घातली आहे त्यासाठी ती कायम स्मरणात राहील. शिवाय ज्या अनोख्या पद्धतीचे आयुष्य ती त्या काळात जगली ते पाहता तिच्या धैर्याची, निश्चयाची, भक्तीची व अलौकिकतेची दादच द्यावी लागेल! तिला बसवण्णा,चेन्न बसवण्णा, किन्नरी बोम्मय्या, अल्लमा प्रभू, सिद्धराम ह्यांसारख्या इतर लिंगायत/ वीरशैव संतांनी ''अक्का'' म्हणजे मोठी बहीण ही उपाधी देऊ केली ते तिच्या सन्मानाचेच प्रतीक आहे. ईश्वराला - शिवाला तिने आपला पती मानले होते. [पुढे १६ व्या शतकात मीराबाईनेही कृष्णाला आपला पती मानल्याची कथा सर्वज्ञात आहे! ]
अक्का महादेवींची वचने फार मार्मिक आहेत. तिच्या ४३० वचनांमध्ये (कन्नड भक्ती काव्य) ती आपल्या ह्या पतिदेवाशी संवाद तर साधतेच, शिवाय समाजात असलेल्या अनेक अज्ञानमूलक, जाचक बंधनांवर शब्दांचा आसूड उगारते!

कर्नाटकात बाराव्या शतकात शिमोगा तालुक्यात जन्म झालेली ही स्त्री आजही कर्नाटकात घरोघरी तिच्या वचनांच्या रूपात जिवंत आहे. कलह, राजकीय अराजकाच्या अनिश्चित कालात तिने एक अशी चळवळ सुरू केली ज्यामुळे तिला स्त्री सबलीकरण व साक्षात्कारासाठी तळमळीने कार्य करणारी पुरोगामी स्त्री असा सन्मान द्यायला काहीच हरकत नाही. महिला-कल्याणाच्या बाबतीत तिची मते, दृष्टिकोन व कार्य हे आजही स्फूर्तिदायक आहे. त्यामुळे तिला त्या काळातील महिलांच्या उद्धारासाठी झटणारी, गूढदृष्टी असणारी स्त्री संत असे म्हटले तर ते वावगे ठरू नये. कूडल संगम ह्या कर्नाटकातील लिंगायतांच्या तीर्थक्षेत्री होणाऱ्या अनेक अनुभवमंडपातील विद्वज्जनांच्या सभांमध्ये ती तत्त्वज्ञान व मोक्षप्राप्ती (अरिवु) विषयीच्या चर्चा, वादविवादांमध्ये हिरीरीने भाग घेत असे. आपल्या अमरप्रेमाच्या शोधात तिने प्राणी, पक्षी, फळे, फुले, वनस्पती, झाडे, निसर्ग ह्यांनाच आपले सखे-सोबती मानले. घराचा, कुटुंबाचा त्याग करून बाहेर पडली. त्या काळात वर्णाश्रमाच्या कठोर आगीत शूद्र व स्त्रिया होरपळून निघत होत्या. अशा काळात तिने हे बंड पुकारले. तिने फक्त महिलांच्या उद्धारासाठीच काम केले नाही तर अतिशय सुंदर अर्थाची वचने रचली, जी आजही मोठ्या भक्तीने गायिली जातात.

एक अशीही कथा आहे की अक्कामहादेवीचा विवाह कौशिक नामक स्थानिक जैन राजाशी झाला होता. परंतु तिच्या वचनांमधून स्पष्ट कळून येते की ती फक्त 'चेन्नमल्लिकार्जुन' ह्या आपल्या इष्टलिंगालाच - शिवालाच बालपणापासून आपला पती मानत होती. तिच्या काव्यांतून ती भौतिक पातळीवरचे नाशवंत, मर्त्य प्रेम धुत्कारताना व त्या ऐवजी अमर असणारे, ईश्वराचे ''अनैतिक'' अक्षय प्रेम किंवा ''बाहेरख्याली'' प्रेम जवळ करताना दिसते. आणि ह्या मार्गातच ती स्वतःची उन्नती करून घेताना दिसते!

ती तिच्या वचनांत म्हणते,आयुष्यातील सर्व सुख-सोयींना, संपत्तीला लाथाडून अक्कामहादेवीने आयुष्यभर भटकी वृत्ती स्वीकारली व एक कवयित्री-संत म्हणून जीवन व्यतीत केले. ती गावोगावी हिंडत असे व शिवाची स्तुती गात असे. आत्मोद्धारासाठी तिने प्रचंड भ्रमण केले व शेवटी संन्यासिनी झाली व बिदर जिल्ह्यातील बसवकल्याण येथे उर्वरित आयुष्य जगली. तिच्या जनरीतीला धुत्कारून आचरणाच्या पद्धतीने तिच्याबद्दल सनातन समाजात बरेच वादंग उठले. त्यामुळे अनुभवमंडपातील सभांना तिला प्रवेश मिळवून देणे हेही तिचे गुरू अल्लम्माप्रभू यांना एकेकाळी कठीण झाले होते. खरीखुरी संन्यासिनी असलेली अक्का महादेवी अंगावर वस्त्रेही घालत नसे असे सांगितले जाते. त्या काळी पुरुष संन्यासी निर्वस्त्र राहणे ही सर्वसामान्य बाब होती परंतु एका स्त्री संन्यासिनीने असे राहणे समाजाला रुचणारे नव्हते. पण त्यांच्या विरोधाला न बधता ती तिचे आयुष्य मुक्तपणे जगत राहिली.

ह्याच काळात अनुभवमंडपाच्या सर्व विद्वान, ज्ञानी दिग्गजांनी तिला ''अक्का'' म्हणून (मोठी बहीण) संबोधायला प्रारंभ केल्याचे दिसते. कल्याण सोडताना ती हे वचन म्हणते, ''षड्रीपुंवर विजय मिळवून व शरीर-विचार -वाणी ह्या त्रयीचा अंत करून द्वैतात; आणि आता 'मी व परमात्मा' ह्या द्वैताचा अंत करून अद्वैतात मी केवळ आपल्या सर्वांच्या कृपेमुळे जाऊ शकले. मी येथे बसलेल्या सर्व विद्वज्जनांना, बसवण्णांना व अलम्माप्रभू-माझ्या गुरुंना प्रणिपात करते. आणि आता मी माझ्या चेन्नमल्लिकार्जुनाशी एकरूप व्हावे म्हणून आपण सारे मला आशीर्वाद द्या.'' ही होती अक्कामहादेवीच्या आयुष्यातील तिसऱ्या पर्वाची सुरुवात! पहिल्या पर्वात तिने भौतिक जगतातील वस्तूंचा व आकर्षणांचा त्याग केलेला... दुसऱ्या पर्वात तिने जगाचे रीतिरिवाज, नियम धुत्कारले व तिसऱ्या पर्वात ती श्रीशैलक्षेत्राच्या शिवमंदिराकडे आपला प्रवास सुरू करते - जिथे तिच्या अमरप्रेमाचा - चेन्नमल्लिकार्जुनाचा वास आहे. हे क्षेत्र १२व्या शतकाच्याही आधीपासून पवित्र स्थान म्हणून ख्यात आहे. श्रीशैलच्या निबिड अरण्यातील कदली ह्या स्थानी अक्का आपले शरीर त्यागते.

१. '' लोक,
स्त्री अथवा पुरुष,
लाजतात जेव्हा त्यांची वस्त्राने झाकलेली शरम,
उघडी पडते

जेव्हा जीवांचा अधिपती,
ह्या जगात बिनचेहऱ्याने वावरतो,
तेव्हा तुम्ही कसली लाज बाळगताय?

जेव्हा सारं जग त्या ईश्वराचेच नेत्र
सर्वदर्शी, सर्वसाक्षी,
तेव्हा तुम्ही काय काय लपवणार?''

तिच्या वचनांतून तिची साधी राहणी, निसर्गप्रेम व चेन्नमल्लिकार्जुनाप्रती भक्ती दिसून येते. ती गाते :

२.'' भुकेच्या निवारणासाठी कटोऱ्यात गावातला तांदूळ आहे,
तहान भागवण्यासाठी नद्या, झरे आणि विहिरी आहेत,
निद्रेसाठी मंदिरांचे भग्नावशेष उत्तम आहेत आणि;
आत्मसुखासाठी हे चेन्नमल्लिकार्जुना, माझ्यापाशी तू आहेस! ''

३. ''तुम्ही हातातील पैसा जप्त करू शकता
पण तुम्ही शरीराचे वैभव जप्त करू शकता का?
किंवा ल्यालेली वस्त्रे तुम्ही फेडू शकता
पण नग्नता, नसलेपण
झाकणारं, आच्छादणारं,
तुम्ही फेडू शकता का?

एका निर्लज्ज मुलीला
जी पद्मपुष्पाप्रमाणे, जुईच्या शुभ्रतेप्रमाणे असणाऱ्या
ईश्वराच्या प्रभातीचा प्रकाश ल्याली आहे;
तिला, हे मूर्खा, कोठे आहे आच्छादनाची किंवा आभूषणांची गरज? ''

श्री शैल मंदिर 

इंग्रजीतील ओळी

१. People,
male and female,
blush when a cloth covering their shame
comes loose
When the lord of lives
lives drowned without a face
in the world, how can you be modest?
When all the world is the eye of the lord,
onlooking everywhere, what can you
cover and conceal?

२. For hunger, there is the village rice in the begging bowl,
For thirst, there are tanks and streams and wells
For sleep temple ruins do well
For the company of the soul I have you, Chenna Mallikarjuna!

३. You can confiscate
money in hand;
can you confiscate
the body's glory?
Or peel away every strip
you wear,
but can you peel
the Nothing, the Nakedness
that covers and veils?
To the shameless girl
wearing the White Jasmine Lord's
light of morning,
you fool,
where's the need for cover and jewel?

[वरील बरीचशी माहिती आंतरजालावर उपलब्ध आहे तसेच अक्का महादेवीच्या वचनांचे शब्द, अर्थ इ. ही उपलब्ध आहेत. सर्वांना ह्या तेजस्वी स्त्री संतिणीची ओळख करून देणे हाच ह्या लेखामागील उद्देश!]

-- -- अरुंधती

पनिशमेन्ट

''पनिशमेन्ट! आता तुला नाऽऽ पनिशमेन्टच मिळणार!!'' आर्या चित्कारली. तिच्या आवाजात विजयाची झाक होती.
''पण मी काहीच केलं नाही!'' हर्षचा स्वर जरा रडवेला वाटत होता.
'' नो, नो.... तूच तर माझा हेअरबॅन्ड वाकवत होतास... मी म्हटलं होतं तुला तो मोडेल म्हणून...''
''ए, मी काय तो जास्त नाही वाकवला...''
''पण मोडला बघ हेअरबॅन्ड.... आता तुला पनिशमेन्ट!!''

आजी आतल्या खोलीतून वर्तमानपत्र वाचता वाचता आपल्या दोन्ही नातवंडांचे संवाद ऐकत होती.

आर्या आणि हर्षमधील भांडणे तिला काही नवीन नव्हती. दर पंधरा-वीस मिनिटांनी ह्या आते-मामे भावंडांची आपापसात कधी मुद्द्याने तर कधी गुद्द्याने बातचीत चालू असे. आर्या साडेपाच वर्षांची तर हर्ष चार वर्षांचा. आर्या सारखी ताईगिरी करायला जाणार, तर हर्ष थोडा वेळ तिचे ऐकणार आणि मग तिला धुडकावून लावणार हेही ठरलेले. एकमेकांना ढकलणे, केस ओढणे वगैरे प्रकार हाताबाहेर जायच्या आधीच मग आजी तिचा ठेवणीतला दटावणीचा स्वर काढत असे...
''आर्या... हर्ष... माझं लक्ष आहे हां!''
आजीचा तो सूर ऐकता क्षणी दोन्ही भावंडे काही क्षण गप्प बसत. मग थोडा वेळ एकमेकांना वेडावून दाखविणे, त्यावर खदखदून हसणे आणि भांडण विसरून जाणे हेही नेहमीचेच.

आजीला एरवी त्यांना शिक्षा द्यायची वेळच येत नसे. पण काल दुपारी त्यांनी केलेले उपद्व्याप पाहिल्यावर मात्र कायम नातवंडांचे लाड करणार्‍या आजीने कधी नव्हे तो शिक्षेचे फर्मान सोडले होते! दोन्ही मुलांनी कारभारच तसा केला होता. आजी दुपारी डोकं दुखत असल्यामुळे गोळी घेऊन झोपली होती. आजोबांनाही बैठकीच्या खोलीत डुलकी लागली होती. हाती आलेल्या संधीचा नामी फायदा घेत दोन्ही मुलांनी ''फार उकडतंय.... आपण पाण्यात खेळू,'' म्हणत स्वतः भिजत बेडरूम आणि बाल्कनीतही पाणी ओतून ठेवले होते. बेडरूममधील गालिचा, कोपर्‍यातील सामान, बाल्कनीतील सामान त्यांच्या ह्या खेळात पार भिजून गेले होते.

आजीने झोपेतून उठल्यावर नातवंडांचा हा उद्योग पाहिला आणि कधी नव्हे तो तिचाही पारा चढला.

''आज तुम्हाला दोघांना पनिशमेन्ट! बेडरूम आणि बाल्कनी ही काय पाण्यात खेळायची जागा आहे का? बघा, हे सामान खराब झालं ना आता... ते सुकवायचं म्हणजे मलाच दुप्पट काम पडणार आहे!! ते काही नाही, आता तुम्ही बाथरुममध्येच बसायचं... चुपचाप... दार उघडं ठेवायचंय... तो घड्याळातला मोठा काटा सहावर येईपर्यंत बाथरुममध्येच थांबायचं.... हाताची घडी-तोंडावर बोट!'' आजीने कडक शब्दांत फर्मान सोडलं होतं. आजोबाही आजीचा चढलेला पारा बघून काही बोलले नव्हते.

तशी जास्त वेळाची शिक्षा नव्हती ती! जेमतेम अर्धा तास दोन खोडकर मुलांना बाथरुममध्ये वेळ काढायला लागणार होता. पण आर्या - हर्षसाठी आजीचे असे रागावणे आणि पनिशमेन्ट देणेच विरळे होते.
बाथरुममध्ये आर्या तिचं लहान स्टूल घेऊन आली. त्यावर आळीपाळीने बसत दोघेही घड्याळाचा मोठा काटा सहावर कधी येतोय ह्याची वाट बघत बसले होते. त्या अर्ध्या तासात त्यांना दोनदा तहान लागली, एकदा आजोबांनी आणि दोनदा शेजारील इमारतीतील मुलांनी हाक मारल्यासारखे वाटले ती गोष्ट वेगळीच! पण अर्ध्या तासाच्या 'पनिशमेन्ट' नंतर आजीने बाहेर यायला सांगितल्यावर दोघांनाही खूप 'हुश्श' वाटले होते. नंतर आजीच्या पदरात तोंड खुपसून तिच्या हाताला लोंबकळताना, आपण खोडी काढली, चुकीचे वागलो की आजी 'पनिशमेन्ट' देते हेही कळले होते.

संध्याकाळी मग आजीने साजूक तुपातला मऊ मऊ शिरा करून नातवंडांना खायला घातला. मुलांचे आईवडील घरी आल्यावर ''मी मुलांना अगोदरच पनिशमेन्ट दिली आहे, आता तुम्ही त्यांना वेगळे रागावू नका,'' म्हणून बजावून सांगितले. दिवसभर दंगा करकरून थकून गेलेली मुले रात्री बघता बघता पेंगुळली व झटकन झोपूनही गेली.

आजीने 'पनिशमेन्ट' दिल्यापासून आर्याला शिक्षेची 'पॉवर' कळली होती. आज हर्षने तिचा हेअरबॅन्ड मोडल्यावर तिला ही पॉवर अजमावण्याची हुकुमी संधी चालून आली होती.

''मी आता तुला पनिशमेन्ट करणार आहे! तू माझा टू हंड्रेड रुपीज चा हेअरबॅन्ड मोडलास!'' हेअरबॅन्डचे तुकडे एकमेकांवर आपटून त्यांचा नाद निर्माण करायच्या प्रयत्नांत असलेल्या हर्षला आर्याने ठणकावले.
(आर्याने परवाच शेजारच्या कॉलेजवयीन स्नेहाताईच्या तोंडी 'टू हंड्रेड रुपीज' ही रक्कम ऐकल्यापासून तिला ह्या शब्दाचे व आकड्याचे कमालीचे आकर्षण वाटू लागले होते. जी जी वस्तू छान असेल ती ती 'टू हंड्रेड रुपीज' ची आहे हे तिचे मत!)
''ह्यँ... तो हेअरबॅन्ड टू हन्ड्रेड रुपीजचा नव्हताच मुळी! तो फोर हंड्रेडचा होता. फोर, फोर!'' (हे हर्षचे आपल्या दोन्ही हातांची चार बोटे आर्यासमोर नाचवत काढलेले उद्गार!)
''ठीक आहे, मग तू पनिशमेन्टला तयार हो. आज तू घड्याळाचा मोठा काटा सहावर येईपर्यंत बाल्कनीतच थांबायचंस!'' आर्याने मोठ्या बहिणीच्या थाटात हर्षला ठासून सांगितले.

खरं तर आजीला आर्याचा आविर्भाव पाहून जाम हसू येत होते. जवळपास आजीच्या बोलण्याचीच हुबेहूब नक्कल करत होती ती! आजीने पुढे काय घडतंय ते पाहायचं ठरवलं आणि वर्तमानपत्राच्या आडून हळूच नातवंडांकडे लक्ष देत राहिली.

ठरल्याप्रमाणे हर्ष बाल्कनीत जाऊन उभा राहिला. समोर गुलमोहर, आंबा आणि जांभळाची मस्त डेरेदार झाडे होती. झाडांच्या काही फांद्या बाल्कनीला अगदी खेटून वार्‍याच्या झोक्यासरशी डोलत होत्या. फांद्यांवर येणारे पक्षी, बाल्कनीतून दिसणारे समोरचे पटांगण बघत हर्षचा वेळ तर मस्त मजेत चालला होता.

इकडे घरात आर्याचा जीव काही समोर पसरलेल्या खेळण्यांमध्ये लागत नव्हता.
मुकाट उठून ती आपले छोटेसे स्टूल बाल्कनीत घेऊन गेली.
''हर्ष, तुझे पाय दुखू लागले तर तू ह्या स्टूलवर बस हांऽ!'' हर्षने मान डोलवली. तो बाल्कनीच्या कठड्यावर सरपटणार्‍या अळीकडे बघण्यात गुंगला होता.

जरा वेळ झाल्यावर आर्याने घड्याळाकडे बघितले. अजून मोठा काटा सहावर आला नव्हता.
''आजी, हर्षला बाल्कनीत तहान लागेल नं?" आजीच्या उत्तराची वाट न बघता आर्याने पाण्याने भरलेले फुलपात्र थोडे हिंदकळत बाल्कनीत नेऊन ठेवले.
''हर्ष, तहान लागली तर हे पाणी ठेवलंय हं तुझ्यासाठी!''
हर्षचा फक्त मान डोलवून होकार.

थोड्या वेळाने आर्याने पुन्हा घड्याळ पाहिले.
''आजी, मोठा काटा सहावर यायला किती वेळ आहे गं?''
आर्याला आता हर्षशिवाय करमत नव्हते. आजीने ''वीस मिनिटे'' असे उत्तर दिल्यावर ती उठून किचनमध्ये गेली. प्लॅस्टिकच्या एका छोट्या बरणीत बिस्किटे ठेवली होती, ती बरणी उचलून हर्षला बाल्कनीत ''भूक लागली तर खा हं!'' म्हणून देऊन आली.

आर्याची ती निरागस घालमेल पाहून आजीला आता तर फारच हसू येत होते. तरीही ती काही न बोलता हळूच नातवंडांच्या हालचालीवर लक्ष ठेवून होती.

अशीच काही मिनिटे गेली. आर्याने गुपचूप बेडरूमच्या कोपर्‍यात गुंडाळलेली चटई आणि आवडती पिसांची उशी उचलली व ते सारे फरपटत बाल्कनीत घेऊन गेली. ''हर्ष, तुला झोप आली तर मी इथं चटई पसरून ठेवतेय हं!'' असे म्हणत तिने बाल्कनीत चटई अंथरली व त्यावर आपली उशी ठेवून दिली. हर्ष तोंडातून ट्रकचे ''ड्रर्रर्र डुर्रर्र'' आवाज काढत बाल्कनीच्या कठड्याला लोंबकळत होता.

आर्याचा पाय खरे तर बाल्कनीतून निघत नव्हता. पण घड्याळाकडे तिच्याखेरीज कोण लक्ष देणार?!!

घरात येऊन तिने मग घड्याळासमोरच मुक्काम ठोकला. बार्बीचे केस विंचरून झाले, खेळण्यातील पोनीच्या झुबकेदार शेपटीची वेणी घालून झाली, पसरलेली कलर बुक्स नीट ठेवून झाली....

''आज्जीऽऽ...'' आर्याचा कंटाळलेला स्वर.
''झाली बरं का वेळ आर्या... घड्याळाचा काटा आलाय सहावर आता!''
आर्याला कोण तो आनंद झाला! तिने हर्षला दिलेली 'पनिशमेन्ट' पूर्ण झाली होती. उड्या मारत मारतच ती बाल्कनीत पोचली. हर्ष तिच्या स्टूलवर आरामात बसला होता. आर्याने त्याला थोडेसे ढकलून स्वतःला बसायला स्टूलवर जागा करून घेतली. मग हर्षच्या गळ्यात हात टाकून उद्गारली, ''पनिशमेन्ट संपलीऽऽऽ!!! चल ना हर्ष, आता काय खेळायचं?''

-- अरुंधती